Εισαγωγή στα Εργαλεία της Υφαντικής στην Κρήτη
Περιγραφή θέματος
-
-
-
Η λέξη «αργαλειός» φαίνεται να προέρχεται από τη λέξη «εργαλείο», καθώς ήταν ένα από τα πιο σημαντικά εργαλεία της αρχαιότητας. Ο αργαλειός είναι οποιαδήποτε μηχανή που επιτρέπει τη σύνδεση οριζόντιων κλωστών με κατακόρυφες, με σκοπό τη δημιουργία υφάσματος. Ο αργαλειός είναι μια τεχνολογική εφεύρεση που διευκολύνει την πλέξη του στημονιού και του υφαδιού για την παραγωγή υφάσματος. Η γενική ιδέα είναι ότι το ένα σύστημα νημάτων, το στημόνι, πρέπει να είναι καλά και σταθερά τεντωμένο, ώστε το άλλο σύστημα νημάτων, το υφάδι, να μπορεί να περάσει ανάμεσα από τα στημόνια.
Σύντομη ιστορία του Αργαλειού στην Κρήτη
Ο αργαλειός στην Κρήτη αποτελεί μια από τις σημαντικότερες παραδόσεις του νησιού, με ιστορία που διατρέχει χιλιάδες χρόνια και επηρεάζει σημαντικά την πολιτιστική και οικονομική ζωή των κατοίκων. Η τέχνη της υφαντικής έχει βαθιές ρίζες στην κρητική κοινωνία και παραμένει ζωντανή μέχρι και σήμερα.
Μινωική Περίοδος
Η υφαντική τέχνη στην Κρήτη ξεκινά από την μινωική περίοδο, με τις πρώτες αναφορές να προέρχονται από αρχαιολογικά ευρήματα που μαρτυρούν την ύπαρξη υφαντουργικών εργαλείων και παραστάσεων. Οι Μινωίτες, ένας από τους πρώτους πολιτισμούς που ανέπτυξαν προηγμένες τεχνικές στην υφαντική, κατασκεύαζαν πολύχρωμα και περίτεχνα υφάσματα χρησιμοποιώντας φυσικές βαφές και πολύπλοκα σχέδια.
Βυζαντινή Περίοδος
Κατά τη βυζαντινή περίοδο, η υφαντική τέχνη στην Κρήτη συνέχισε να εξελίσσεται, με τις γυναίκες κυρίως να ασχολούνται με την παραγωγή υφασμάτων. Οι βυζαντινοί υφαντές ήταν γνωστοί για την ποιότητα των υφασμάτων τους, τα οποία συχνά ήταν διακοσμημένα με θρησκευτικά και γεωμετρικά σχέδια.
Ενετοκρατία
Η περίοδος της Ενετοκρατίας ήταν σημαντική για την υφαντική τέχνη στην Κρήτη. Οι Βενετοί ευνόησαν την ανάπτυξη της τοπικής υφαντουργίας, εισάγοντας νέες τεχνικές και σχέδια από την Ιταλία. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία μοναδικών υφαντών, τα οποία συνδύαζαν τις παραδοσιακές κρητικές μεθόδους με τις βενετικές επιρροές.
Οθωμανική Περίοδος
Κατά την οθωμανική περίοδο, η υφαντική τέχνη στην Κρήτη συνέχισε να ανθίζει. Η παραγωγή υφασμάτων γινόταν κυρίως σε οικοτεχνίες, όπου οι γυναίκες μετέδιδαν τις γνώσεις και τις τεχνικές τους από γενιά σε γενιά. Παρά την κυριαρχία των Οθωμανών, οι Κρητικοί διατήρησαν τα παραδοσιακά τους σχέδια και μεθόδους.
Σύγχρονη Εποχή
Στη σύγχρονη εποχή, ο αργαλειός παραμένει σημαντικός σε πολλές περιοχές της Κρήτης, ιδίως στις ορεινές και απομακρυσμένες κοινότητες. Τα κρητικά υφαντά είναι γνωστά για την ποιότητά τους και τα μοναδικά τους σχέδια, τα οποία αντικατοπτρίζουν την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά του νησιού. Η υφαντική τέχνη παραμένει ζωντανή μέσω πολιτιστικών συλλόγων και πρωτοβουλιών που ενθαρρύνουν τη διατήρηση και τη διάδοση της παράδοσης.
Η υφαντική τέχνη της Κρήτης αποτελεί ένα ζωντανό κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας του νησιού, συνδυάζοντας την ιστορία, την παράδοση και την αισθητική του παρελθόντος με τις σύγχρονες εκφράσεις της τέχνης.
-
-
-
Στην Κρήτη, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές της Ελλάδας, η υφαντική τέχνη είναι μια παραδοσιακή και σημαντική δραστηριότητα, με τις ρίζες της να χάνονται στα βάθη των αιώνων. Οι δύο βασικές κατηγορίες αργαλειών που χρησιμοποιούνται είναι ο οριζόντιος και ο κάθετος αργαλειός. Ας δούμε αναλυτικά τις κατηγορίες αυτές: Οριζόντιος Αργαλειός
Περιγραφή:
Ο οριζόντιος αργαλειός είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος αργαλειού στην Κρήτη. Αποτελείται από έναν ξύλινο σκελετό και έχει τις κλωστές του στημονιού τοποθετημένες οριζόντια. Αυτός ο τύπος αργαλειού επιτρέπει την παραγωγή διαφόρων ειδών υφασμάτων, από λεπτά και ευαίσθητα μέχρι χοντρά και ανθεκτικά.
Τρόπος Λειτουργίας:
- Στήριξη: Ο σκελετός του αργαλειού στηρίζει τις κλωστές του στημονιού.
- Πετάλια: Η υφάντρα χρησιμοποιεί ποδοκίνητα πετάλια για να αλλάζει τη θέση των κλωστών του στημονιού, δημιουργώντας το άνοιγμα για το πέρασμα της κλωστής του υφαδιού.
- Χτένι ή Βελόνα: Η κλωστή του υφαδιού περνάει μέσα από το άνοιγμα με τη βοήθεια ενός χτένιου ή βελονιού, και στη συνέχεια πιέζεται με δύναμη για να σφίξει το ύφασμα.
Χρήσεις:
Ο οριζόντιος αργαλειός χρησιμοποιείται για την παραγωγή διαφόρων ειδών υφασμάτων, όπως υφάσματα για ρούχα, κουρτίνες, τραπεζομάντηλα και άλλα είδη καθημερινής χρήσης. Η ποικιλία των προϊόντων που μπορούν να παραχθούν εξαρτάται από την επιδεξιότητα του υφαντή και την ποιότητα των υλικών.
Κάθετος Αργαλειός
Περιγραφή:
Ο κάθετος αργαλειός είναι λιγότερο διαδεδομένος στην Κρήτη, αλλά εξακολουθεί να έχει σημαντική παρουσία, κυρίως στην παραγωγή ταπήτων και χαλιών. Οι κλωστές τοποθετούνται κάθετα, και η υφάντρα εργάζεται σε όρθια θέση.
Τρόπος Λειτουργίας:
- Στήριξη: Οι κλωστές του στημονιού είναι τοποθετημένες κάθετα στον αργαλειό.
- Εργασία σε Όρθια Θέση: Η υφάντρα εργάζεται όρθια, τοποθετώντας τις κλωστές του υφαδιού με τα χέρια της.
- Σφιχτοί Κόμποι: Συχνά, οι υφαντές δημιουργούν σφιχτούς κόμπους για την κατασκευή των ταπήτων και των χαλιών, κάνοντας το ύφασμα πολύ ανθεκτικό.
Χρήσεις:
Ο κάθετος αργαλειός χρησιμοποιείται κυρίως για την παραγωγή ταπήτων και χαλιών, τα οποία είναι γνωστά για την ανθεκτικότητα και την περίτεχνη σχεδίασή τους. Αυτά τα προϊόντα είναι συνήθως πιο ανθεκτικά και διακοσμητικά, κατάλληλα για δάπεδα και τοίχους.
Συμπεράσματα
Οι δύο αυτοί τύποι αργαλειών αντικατοπτρίζουν τις διαφορετικές ανάγκες και χρήσεις της υφαντικής τέχνης στην Κρήτη. Ο οριζόντιος αργαλειός προσφέρει ευελιξία και είναι κατάλληλος για την παραγωγή ποικιλίας υφασμάτων, ενώ ο κάθετος αργαλειός επικεντρώνεται στην κατασκευή ανθεκτικών και διακοσμητικών ταπήτων και χαλιών. Η παράδοση αυτή παραμένει ζωντανή στην Κρήτη, προσφέροντας έργα τέχνης και πρακτικά αντικείμενα που συνδυάζουν αισθητική και λειτουργικότητα.
-
-
-
Αντιά: Πρόκειται για δύο κυλινδρικά ξύλα, με διάμετρο 10-15 εκατοστών. Το ένα άκρο αυτών των ξύλων έχει τετράγωνο σχήμα με τέσσερις τρύπες. Το μπροστινό αντί (προστάντι) συγκρατείται από την κουρούνα και εκεί τυλίγεται το υφαντό καθώς φτιάχνεται. Το πίσω αντί (πισάντι), στο οποίο τυλίγεται το στημόνι, συγκρατείται από την ποταμίστρα.
Κουρούνα: Ένα κοντό, χοντρό κυλινδρικό ξύλο που στηρίζει και συγκρατεί το προστάντι. Είναι ουσιαστικά η βάση που κρατά το μπροστινό αντί σταθερό κατά τη διάρκεια της ύφανσης.
Ποταμίστρα: Ένα μακρύ κυλινδρικό ξύλο που στηρίζει και συγκρατεί το πισάντι. Βοηθά στη σταθεροποίηση του πισαντίου και διασφαλίζει ότι το στημόνι παραμένει τεντωμένο.
- Πέταλο: Με το πέταλο γίνεται το χτύπημα του υφαδιού, για να ενωθεί με
το τελειωμένο ύφασμα και να στερεωθεί στο στημόνι.
Χτένι: Ένα παραλληλόγραμμο εργαλείο με ύψος περίπου 10-12 εκατοστά, το οποίο διαθέτει πλήθος από λεπτά δόντια φτιαγμένα από καλάμι. Τα δόντια αυτά προσαρμόζονται σε δύο στενά παράλληλα καλάμια ή ξύλα. Το χτένι χρησιμοποιείται για να χτυπάει το υφάδι και να το τοποθετεί στη σωστή θέση στον αργαλειό.
Μιτάρια: Κάποια κυλινδρικά ξύλα, παράλληλα μεταξύ τους, στα οποία είναι δεμένοι πολλοί λεπτοί σπάγκοι. Ο αριθμός των μιταριών που χρησιμοποιούνται εξαρτάται από το είδος του υφαντού και μπορεί να είναι δύο ή τέσσερα.
Ξυλόχτενο: Αποτελείται από δύο οριζόντια ξύλα με αυλακιές, τα οποία δένονται με δύο μικρότερα ξύλα κάθετα. Το ξυλόχτενο χρησιμοποιείται για να προσαρμόζεται και να κλειδώνει το χτένι, το οποίο χτυπά το υφάδι κατά την ύφανση.
Σαΐτα: Ένα ελλειψοειδές ξύλο που είναι σκαμμένο εσωτερικά. Κατά μήκος του συγκρατεί μια βέργα (μασουράκι), στην οποία τυλίγεται το νήμα (υφάδι). Με το πέταγμα της σαΐτας, το νήμα περνάει μέσα από το στημόνι.
Μασούρι: Ένα λεπτό ξύλο μήκους 40-50 εκατοστών. Το μασούρι χρησιμοποιείται για να τυλίγεται πάνω του το νήμα, το οποίο περνά μέσα από το στημόνι κατά την ύφανση. Το μασουράκι τοποθετείται στη συνέχεια μέσα στη σαΐτα.
Το φτερό του κόκορα είναι πράγματι ένα μικρό κομμάτι από φτερό που στηρίζει το μασουράκι μέσα στη σαίτα.
Ποδαρικά: Δύο μικρά ξύλα συνδεδεμένα με τα μιτάρια. Αυτά πατιούνται διαδοχικά, ανοίγοντας το στημόνι (το στόμα) για να περνάει η σαΐτα.
Ξίγκλα: Μια μεταλλική βέργα με οδόντωση στις δύο άκρες της. Η ξίγκλα τοποθετείται πάνω στο υφαντό κατά πλάτος, λίγο πιο κάτω από το σημείο που χτυπά το ξυλόχτενο το υφάδι, για να κρατά το υφαντό τεντωμένο.
- Καβαλάρης: Είναι η ξύλινη τροχαλία, που περνάει από μέσα
το στημόνι.
-
-
-
Για την κατασκευή κλωστής ακολουθείται η διαδικασία του γνεσίματος.
Γνέσιμο είναι η διαδικασία κατά την οποία οι μεμονωμένες ίνες συστρέφονται μαζί με τη βοήθεια περιστροφικής κίνησης, ώστε να δημιουργηθεί μια συνεχής και ανθεκτική κλωστή. Με απλά λόγια, το γνέσιμο μετατρέπει τις χαλαρές ίνες σε συμπαγές νήμα έτοιμο για χρήση στον αργαλειό ή άλλες υφαντικές δραστηριότητες. Η παραγωγή νημάτων στην Κρήτη, όπως και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, ήταν μια διαδικασία που απαιτούσε εξειδικευμένα εργαλεία και τεχνικές. Ας δούμε τα κύρια εργαλεία που χρησιμοποιούνταν, με έμφαση σε αυτά που χρησιμοποιούνταν στην Κρήτη, μαζί με πληροφορίες από την αρχαιότητα μέχρι τις πιο πρόσφατες παραδόσεις.
1. Αδράχτι (άτρακτος)
- Περιγραφή: Το αδράχτι είναι μια απλή ξύλινη ράβδος που χρησιμοποιείται για το γνέσιμο των ινών σε νήμα. Στην άκρη του τοποθετείται το σφονδύλι, ένα κυκλικό βαρίδι που βοηθά στη σταθερή περιστροφή του αδραχτιού.
- Λειτουργία: Η άκρη της πρώτης ύλης (μαλλί, λινάρι κ.λπ.) στερεώνεται στο αδράχτι και με μια κίνηση του χεριού το αδράχτι περιστρέφεται, στρίβοντας την πρώτη ύλη σε νήμα. Το αδράχτι αφήνεται να αιωρείται και να περιστρέφεται, δημιουργώντας την κλωστή κατά την περιστροφή του.
- Υλικά Κατασκευής: Συνήθως κατασκευασμένο από ξύλο, ενώ τα σφονδύλια μπορεί να είναι από πηλό, πέτρα, ξύλο ή ακόμα και από πολύτιμα υλικά όπως ελεφαντόδοντο ή ασήμι.
2. Σφονδύλι (σφόνδυλος)
- Περιγραφή: Το σφονδύλι είναι το βαρίδι που τοποθετείται στο αδράχτι. Έχει διάφορα σχήματα και μεγέθη, ανάλογα με τον τύπο του νήματος που θέλουν να παράγουν.
- Λειτουργία: Βοηθάει στην περιστροφή του αδραχτιού και στην παραγωγή συνεχούς και ομοιόμορφης κλωστής.
- Υλικά Κατασκευής: Τα σφονδύλια μπορεί να είναι από πηλό, πέτρα, ξύλο, μέταλλο και διακοσμημένα με διάφορα σχέδια.
3. Ρόκα
- Περιγραφή: Η ρόκα είναι μια ξύλινη, διχαλωτή ράβδος στην οποία τοποθετείται η πρώτη ύλη για το γνέσιμο.
- Λειτουργία: Χρησιμεύει για τη στήριξη και την προετοιμασία των ινών που θα γνέθονται στο αδράχτι. Η ρόκα κρατά την πρώτη ύλη σε θέση ώστε να μπορεί να γνεθεί πιο εύκολα.
- Διαφορές Ανάλογα με την Πρώτη Ύλη: Η ρόκα για το μαλλί είναι συνήθως μικρότερη από αυτή για το λινάρι και τις φυτικές ίνες.
4. Τυλιγάδι
- Περιγραφή: Το τυλιγάδι είναι ένα χειροποίητο ξύλινο εργαλείο, που έχει σχήμα πλάγιου «Π». Αποτελείται από ένα ξύλο μήκους περίπου μιας πήχης (περίπου 80 εκατοστά) και πάχους 3,5 χιλιοστών, ενώ τα δύο πλαϊνά είναι 35 εκατοστά, πελεκημένα σε πλακέ σχήμα και κάπως μυτερά στην άκρη.
- Λειτουργία: Το τυλιγάδι χρησιμοποιείται για να τυλίγει την κλωστή που έχει ήδη γνέσει από το αδράχτι, ώστε να δημιουργείται μια μονοκόμματη και μακριά κλωστή. Με το αριστερό χέρι κρατούν το αδράχτι και με το δεξί τύλιγαν την κλωστή πάνω στο τυλιγάδι, περιστρέφοντάς το. Αν δεν είχαν τυλιγάδι, χρησιμοποιούσαν τα χέρια τους, με τη διχάλα που σχηματίζει ο αντίχειρας και ο δείκτης με τον αγκώνα, δημιουργώντας μια κουλούρα, γνωστή ως «ντουράς» ή «τσιλές». Επίσης, το πάνω μέρος μιας καρέκλας μπορούσε να χρησιμεύσει ως τυλιγάδι, με τη βοήθεια ενός παιδιού για να ξεμπερδεύει την κλωστή.
- Υλικά Κατασκευής: Το τυλιγάδι κατασκευάζεται από ελαφρά υλικά για ευκολία στη χρήση. Συνήθως χρησιμοποιείται καλάμι ή ξύλο σφάκας (πικροδάφνης), επειδή είναι ανθεκτικό στο χρόνο. Σπανιότερα, για πρόχειρες λύσεις, κατασκευαζόταν από καλάμι, το οποίο δεν είχε την ίδια αντοχή. Οι γυναίκες που δεν είχαν τη δυνατότητα να έχουν ανέμη, χρησιμοποιούσαν το τυλιγάδι για να οργανώνουν την κλωστή τους.
5. Θρομύλι
- Περιγραφή: Το θρομύλι είναι μια ειδική ξύλινη κατασκευή που χρησιμοποιείται για τη στήριξη του αδραχτιού κατά τη διαδικασία του γνεσίματος. Μοιάζει με σκαμνάκι ή καβαλέτο και διαθέτει ένα οριζόντιο δοκάρι με μια τρύπα στο πλάι. Η απλή μορφή του θρομυλιού πατάει στο έδαφος, αλλά για να είναι σταθερό, πρέπει να είναι αρκετά μεγάλη κατασκευή, έτσι ώστε να μπορεί να κάτσει η γυναίκα που εκτελεί την εργασία στο κέντρο του.
- Λειτουργία: Η γυναίκα κάθεται πάνω στο θρομύλι και με το αριστερό χέρι κρατάει και τραβάει την κλωστή από την ανέμη, ενώ με το δεξί γυρίζει το αδράχτι για να την τυλίξει στα μασούρια. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται μέχρι να γεμίσουν όλα τα μασούρια με κλωστή.
- Υλικά Κατασκευής: Το θρομύλι είναι συνήθως κατασκευασμένο από ξύλο, εξασφαλίζοντας αντοχή και σταθερότητα κατά τη χρήση.
6. Ανέμη
- Περιγραφή: Η ανεμη αποτελείται από ένα περιστρεφόμενο πλαίσιο που συνήθως έχει σχήμα σταυρού ή αστέρα με τέσσερα ή περισσότερα "πτερύγια". Αυτά τα πτερύγια είναι προσαρμοσμένα σε έναν άξονα και μπορούν να περιστρέφονται ελεύθερα γύρω από αυτόν. Το πλαίσιο μπορεί να είναι ξύλινο ή κατασκευασμένο από άλλα υλικά και μπορεί να διακοσμείται με σκαλίσματα ή ζωγραφιές, ανάλογα με την περιοχή και την εποχή κατασκευής.
- Λειτουργία: Η ανεμη χρησιμοποιείται για να τυλιχτεί το νήμα που έχει παραχθεί από το γνέσιμο σε κουβάρια ή δεμάτια (οι λεγόμενες "κουβαρίστρες"). Η διαδικασία αυτή επιτρέπει το νήμα να ξετυλίγεται ομαλά και χωρίς κόμπους κατά τη διάρκεια της ύφανσης ή του πλεξίματος. Ο γνέστης στερεώνει την άκρη του νήματος στην ανεμη και, καθώς την περιστρέφει με το χέρι ή με το πόδι (αν υπάρχει ειδικός μηχανισμός), το νήμα τυλίγεται ομοιόμορφα γύρω από τα πτερύγια.
- Υλικά Κατασκευής: Οι ανεμες κατασκευάζονται παραδοσιακά από ξύλο, το οποίο είναι ανθεκτικό και ευκολοδούλευτο υλικό. Τα ξύλινα μέρη μπορεί να είναι απλά ή περίτεχνα, ανάλογα με την περιοχή και την καλλιτεχνική παράδοση του κατασκευαστή.
-
-
-
-
Αργαλειός στο χωρίο Βενί. -
Αργαλειός στο χωρίο Ομάλα. -
Αργαλειοστήρια στο χωριό Κράνα. -
Αργαλειός στο χωριό Δαμοβόλος Μυλοποτάμου. -
Αργαλειός στα Ανώγεια. -
Αργαλειός στα Ζωνιανά.
-